Jan van der Kolk | 23 maart 2013
 

De één heeft z’n autoradio, de ander z’n mp3 speler, iPod of smartphone aan als hij op weg is naar zijn werk. Ik doe het met klokgelui. Als ik ’s ochtends even na achten naar mijn werk ga en even na twaalven voor de lunch naar huis fiets, hoor ik het klokgelui van de klokken in de gemeentetoren naast de NH kerk op de Brink in Den Ham. Dit luiden duurt net zolang als mijn fietstochtje. Ik vind het een erg lekker klinkend muziekje.
 
Afbeelding invoegen
 
Misschien heeft mijn belangstelling voor klokken iets met mijn achternaam te maken. Een goede bekende verwisselde weleens twee letters en noemde mij ‘Van der Klok’. Dit had overigens weer meer te maken met mijn tijdstiptheid dan met mijn voorkeur voor klokken. Grappig. Maar ik heb wél iets met klokken. Altijd al gehad.  

Wierden
Zo ongeveer de eerste foto, die ik ooit als 14-jarige maakte, was van een klok; de Mariaklok in de toren van de Dorpskerk in Wierden. Via de eeuwenoude wenteltrap kwam ik bij de klok. Enkele jaren later kwam ik terug en filmde de klok met een super 8 camera –zonder geluid-. Deze klok werd gegoten door de belangrijkste Europese luidklokkengieter Gherhardus van Wou en heeft als inscriptie ‘Jhesus, Maria, Johannes, Gherhardus de Wou me fecit, Ao De 1495’(Ø 97,5 cm).
 
 
Afbeelding invoegen

  
Das Lied von der Glocke
Ergens in een HAVO-klas kreeg ik een les Duits over Das Lied von der Glocke van Friedrich Schiller. Het schrift met aantekeningen heb ik nog altijd bewaard. Dit ‘Lied’ behoorde tot het vast repertoire van de Duitse dichtkunst en werd op alle Duitse scholen aangeleerd. Soms zelfs moesten de leerlingen daar alle 426 regels uit het hoofd leren. Gelukkig bleef mij dat bespaard. Schiller beschrijft in dit gedicht het gieten van een klok, maar het zou ook zomaar kunnen gaan over de levensloop van de mens. De laatste drie regels "Sie bewegt sich, schwebt! Freude dieser Stadt bedeute, Friede sei ihr erst Geläute” zijn vandaag voor mij in Parijs wel heel erg actueel. 

Taborkerk
In 1972 raakte ik geboeid door een door Koninklijke Eijsbouts uit Asten gegoten klok die op 22 juni geïnstalleerd werd bij de nieuwe Taborkerk in Wierden. Het opschrift 'Jezus alleen' is gekozen uit het verhaal van Jezus' verheerlijking op de berg Tabor. "En hun ogen opheffende, zagen zij (Petrus, Jakobus en Johannes) niemand, dan Jezus alleen'. (Matthëus 17: 8 / Markus 9: 9)
Enkele jaren later werd deze klok geluid bij mijn huwelijk.
 
Afbeelding invoegen
 
Museum
Het was eind jaren '70 van de vorige eeuw dat ik op bezoek ging bij het Nationaal Beiaardmuseum (nu: Klok & Peel Museum) in Asten. Interessant. ‘k Heb er nog een kleine diaserie ‘klokkengieterij’ aan overgehouden. 

Functie
In de middeleeuwen werden aan de luidklok magische krachten toegekend. Niet alleen luidden de klokken om de gelovigen naar de kerk te roepen of om te treuren om de doden. Ook geloofde men dat klokken bijvoorbeeld de bliksem konden breken of de pest konden verdrijven.De luidklok bezorgt velen alledaagse gevoelens. Bij verdriet klinkt de klok bedroefd, maar diezelfde klok klinkt op feest- (huwelijk) en hoogtijdagen blij. Een andere, zeker niet onbelangrijke, functie van de klok is het aangeven van het uur.  

Willibrorduskerk
In1995 was ik als radioverslaggever bij de inwijding van de klokken van de St. Willibrorduskerk in Geerdijk. Ik weet nog goed hoe gul pastor Eidhof was met de wijkwast. Diegenen, die zich buitengewoon hadden ingezet om zoveel geld mogelijk in te zamelen voor de nieuwe klokken, werden flink besprenkeld. In 1993 had de kerkklok het begeven. Binnen een tijdsbestek van enkele maanden lag er een bedrag op tafel, waarmee maar liefst drie klokken aangeschaft konden worden.

Begraafplaats Dennenhof
In Den Ham en Vroomshoop miste men een klok op de begraafplaats. De St. Fondsenwerving klokkenstoel begraafplaats Dennenhof kon middels sponsoren de klokkenstoel realiseren. Ik was als verslaggever aanwezig bij de ingebruikname. De klok wordt hier heel eigentijds geluid. Met een afstandsbediening kan de doodgraver de klok luiden.
Afbeelding invoegen
 
Hammer klokken
Terug naar de klokken die ik elke dag in Den Ham hoor.

Afbeelding invoegen

De oudste en kleinste klok in de Hammer toren horend bij de in 1412 zo genoemde Onze Lieve Vrouwenkerk in Den Ham is gemaakt in 1414: ‘Jhezus Maria Johannes Ani MCCCCXIV’. Op de grootste torenklok (slagrand met middellijn van 141 cm, weegt plm. 1800 kg en 110 cm hoog) staat: ‘Salvator is mijn name; Mijn gelut zij Gode bequame. Den levendigen rop ick, den doden bescrey ick; Hagel ende donder werstur ick, Henrick de Tremonya me fecit, Anno MCCCCCXX.’ (Vertaald: Salvator is mijn naam; moge mijn geluid God welgevallig zijn. De levenden roep ik, de doden beschrei ik; hagel en onweer weersta ik. Ik ben gemaakt door Hendrik van Dortmund in het jaar 1520.) De klokken van Henrick de Tremonya (Heinrich van Dortmund) zijn in de 15e tot de 17e eeuw overal beroemd. Hij goot ook de klokken in Ommen en Heemse. In Münsterland goot hij de klokken van o.a. Schöppingen. Het opschrift van de klok in Schöppingen is bijna woordelijk gelijk aan dat van zijn Hammer klok en één van de Ommer klokken. Of deze Salvator-klok ter plekke is gemaakt (in een kuil gegraven in de toren) is niet bekend. Waarschijnlijk zijn de klokken wel voor de ingebruikneming gewijd. Klokkenwijding of klokkendoop kwam in de 6e eeuw al voor. In de 12e en 13e eeuw werden dan de zeven boetepsalmen gebeden (Psalm 6, 32, 38, 51, 102, 130 en 143, later ook wel afgewisseld met de Psalmen 51, 54, 57, 67, 70, 86 en 130, de afwassing met wijwater, de zalving met de olie der zieken en chrisma (d.i. de gewijde olie voor R.K. kerkelijke plechtigheden), bewieroking en evangeliezang (veel gebruikt werd Lucas 10 vers 38 - 42).
De kleinere klok heeft aan de slagrand een middellijn van 115 cm, weegt 920 kg en heeft een hoogte van 1 meter. De maker is onbekend. 
Het recht van de kerkelijke gemeenten om de kerkklokken te luiden staat in een besluit van Koning Willem I van 24 januari 1815. De kerken mochten door het luiden van de klokken de eredienst aankondigen. Dit was daarvoor verboden.
Wethouder H.J. Middendorp schonk uit eigen beurs in 1908 een nieuw uurwerk, dat werd geleverd door Koninklijke Eijsbouts.
In 1932 werd op kosten van de gemeente het toren uurwerk gemoderniseerd en werden de beide klokken door Koninklijke Eijsbouts verhangen. Nadat de Nederlandse regering in 1939 een overzicht had samengesteld van alle in ons land aanwezige klokken, werden de belangrijkste daarvan beschermd tegen vordering voor militaire doeleinden. De betreffende gemeentebesturen, ook die van Den Ham, kregen een certificaat. Zo’n certificaat werd ook afgegeven voor de oudste klok uit de toren. Op grond van dit certificaat werden echter beide Hammer klokken voorzien van een M, opdat ze niet zouden worden versmolten door de bezettende macht. Op 15 februari 1943 werd de jongste klok gevorderd en in april 1943 ook de beschermde. Twee maanden later kwam een grote Duitse vrachtauto om de klokken op te halen. Maar de toegang tot de toren werd geweigerd en ook kwam er geen medewerking bij deze roof. Tenslotte is het gezelschap vorderaars in arren moede verdwenen én zij kwamen ook niet terug. De toen door de bezetters ontslagen burgemeester en de politiepostcommandant zouden een belangrijke praktische rol hebben gespeeld bij het tegengaan van het wegvoeren van de klokken o.a. door zich hardnekkig te blijven beroepen op de M-bepalingen. Opmerkelijk is dat de door de bezetters tot burgemeester benoemde Van Daalen een verklaring ondertekende dat de oudste torenklok door de Duitsers op 6 oktober 1943 was verwijderd …

In 1972 werd door het gemeentebestuur een derde bronzen luidklok besteld bij klokkengieterij Petit en Fritsen uit Aarle-Rixtel. 

Afbeelding invoegen
 
Deze zuiver afgestemde bronzen luidklok met kroon weegt ongeveer 570 kg, ø 950 mm. De klok is gepolijst en voorzien van een passende randversiering aan de bovenkant. In het midden staat de Latijnse tekst: ‘Paulus nomen meum est; mea voce exclamo gloriam Dei, qui gratis aut gratia nos peccutores iustificat per redeptionem, quae est in Christu Jesu. Petit en Fritsen me fecit. Anno Domini MCMLXXII.’ (Vertaald: Paulus is mijn naam; met mijn stem roep ik de eer van God uit, die om niet, uit genade, ons zondaars rechtvaardigt, door de verlossing, welke is in Christus Jezus. Petit en Fritsen maakte mij in het jaar onzes Heren 1972.) Over de tekstkeuze had het gemeentebestuur overleg met de kerkenraad. De tekst komt uit Romeinen 3: 24.
De oudste klok heeft als grondtoon F, de tweede klok dis en de derde klok gis.
In plaats van de oude traditie (dagelijks luiden om 12.00 uur en 's zaterdagsavonds bovendien om 20.00 uur) stapte men in 1972 over naar drie tijdstippen per dag (8.00 uur, 12.00 uur en 20.00 uur). Dat gebeurt middels een moederkloksysteem. De grootste klok met een ritme van 48 slagen per minuut, de middelste met 51 slagen en de derde klok met een ritme van 54 slagen per minuut. Het effect daarvan is, dat de klanken ‘waaieren’. 
(Bron: Ontsloten Verleden, H. Konijnenberg, Den Ham)

Het Angelus
Het Angelus Domini (=‘de Engel des Heren’) is een katholiek gebed dat van oudsher drie keer op een dag wordt gebeden: om zes uur 's morgens, twaalf uur 's middags en zes uur 's avonds. Waar vroeger de gelovigen hun werkzaamheden stopten om te bidden, is dit gebruik grotendeels in onbruik geraakt. Het gebed werd aangekondigd door het luiden van het kleine angelusklokje. Hierbij werden drie slagen op de klok gegeven waarna een Weesgegroet Maria werd gebeden. Nog twee keer volgden drie slagen op de klok en een Weesgegroet. Tenslotte werd de klok gedurende twee minuten geluid en werd een afsluitend gebed gebeden. De benaming 'angelus' komt van de Latijnse beginwoorden 'Angelus Domini nuntiavit Mariae' ('De Engel des Heren heeft aan Maria geboodschapt'). In zijn huidige vorm bestaat het angelus sinds 1571.
Bij het schrijven van mijn boek '100 jaar onderwijs in de Smithoek' hoorde ik van een hoogbejaarde oud-leerlinge dat zij op mijn school het lied 'Het Angelus klept in de verte' (De Montagne/Van Rennes, ca. 1912) had leren zingen. Werd dit lied ooit aangeleerd vanwege het ook in Den Ham driemaal dagelijks luiden van de klokken? Tijdens de 100-jarige herdenking en de reünie werd het opnieuw gezongen door een speciaal samengesteld koor van oud-leerlingen.

Afbeelding invoegen
Op dit schilderij van Jean-Francois Millet 'The Angelus', 1857-59, Musee d'Orsay, Parijs, is te zien hoe de werkers op het land pauzeren voor het Angelus-gebed. Gezien de lichtval is dit het Angelus om 6.00 uur of om 18.00 uur.
 
Parijs, 23 maart 2013
"C’est un jour historique"

Vorig jaar februari meldden de landelijke omroepen dat de Notre Dame in Parijs negen nieuwe klokken krijgt. Kosten twee miljoen euro. Koninklijke Eijsbouts in Asten mocht de grootste ( 6023 kg, ø 206,5 cm) en voornaamste klok gieten. De ‘Marie’ (Mère de Dieu en Mère de l’Eglise) in de zuidtoren naast de beroemde oude grote klok Emmanuel uit 1686. De andere acht, gegoten in Normandië, in de noordtoren. De eeuwenoude klokken waren versleten en daarom was de viering van het 850-jarig bestaan van de kathedraal aanleiding om negen nieuwe klokken te laten maken. Alle klokken voorzien van de naam van een heilige en een peetvader/-moeder. Dit nieuws wilde ik graag verder volgen via de verschillende media.
Afbeelding invoegen   Afbeelding invoegen
foto: Pascal Lemaitre
Afbeelding invoegen     Afbeelding invoegen  foto: Pascal Lemaitre
 
Bijna een jaar later, op 31 januari, werden de negen nieuwe klokken op een dieplader met groots onthaal Parijs binnengereden. Ze kregen daarna een maand een prominente plek in de kerk, waar ze tijdens een kerkdienst werden ingezegend. Heel veel mensen bezochten speciaal voor deze klokken de eeuwenoude wereldberoemde kathedraal Notre Dame. (De kathedraal is werelderfgoed van de Mensheid en wordt jaarlijks door 14 miljoen toeristen bezocht.) 
Afbeelding invoegen
Afbeelding invoegen
 
Op de dag voor Palmpasen, zaterdag 23 maart, luiden de klokken ’s middags rond half zes voor het eerst. En daar ben ik bij. In aanwezigheid van enkele duizenden mensen waaronder een delegatie van Koninklijke Eijsbouts en na toespraken van de kardinaal/aartsbisschop ("C'est un jour historique”), de burgemeester en de minister van cultuur begint eerst Emmanuel als een soort van introductie voor de negen andere klokken. Heel emotioneel. Zeker voor de Fransen. Sinds de Franse Revolutie klinken nu voor het eerst de negen nieuwe klokken samen met de Emmanuel. Het gelui(d) is weer in ere hersteld. Allemaal erg indrukwekkend. Ik onderga een bijzonder gevoel daar pal voor de grote toegangsdeuren van de Notre Dame. Voor het meest optimale geluid had ik achteraf een andere plek moeten kiezen dan die midden onder de twee torens. Het is stil rondom mij. Er wordt amper iets gezegd. Iedereen wil niets liever dan alleen maar luisteren naar de negen nieuwe klokken én die ene tiende. Ruim zeven minuten lang klinken ze. Groots applaus stijgt op als ze klaar zijn met hun eerste presentatie. Heel indrukwekkend om dit mee te maken. Zeker als je beseft dat de vorige oude klokken eeuwen hadden geklonken. Deze klokken zullen het de komende 200 tot 300 jaar overnemen!
 
Afbeelding invoegen    Afbeelding invoegen    Afbeelding invoegen    Afbeelding invoegen
 

Aansluitend wordt een mis gehouden, een wel heel bijzondere ‘Messe avec rituel d’ouverture des portes de la cathédrale, bénédiction des rameaux et lecture de la Passion’. Honderden mensen dringen zich massaal met buxustakjes de kerk in. Nog nooit gezien dat zo’n grote kerk in mum van tijd helemaal bezet kan zijn. Even later komt de monseigneur/aartspriester volgens eeuwenoud ritueel de kerk binnen met grote palmtakken. Hosanna. De kerk kleurt groen van de buxus. Alle gelovigen worden intussen royaal gewijd.
 
Afbeelding invoegen
 
Afbeelding invoegen       Afbeelding invoegen       Afbeelding invoegen
 
Ik kijk nog even rond of ik de bekendste klokkenluider aller tijden Quasie Modo kan ontwaren tussen al die mensen. Maar helaas. Misschien is hij nog boven in de toren genietend van de nieuwe klokkenklanken en van al die vips en gewone mensen die van ver en van dichtbij speciaal voor vandaag naar hier waren gekomen. Het kan ook zijn dat hij na afloop van deze grootse gebeurtenis wat drinkt in het naar hem genoemd café net naast de kathedraal. Of is hij de drukte ontvlucht en zit hij na twintig minuten lopen bij zijn geestesvader Victor Hugo in zijn huis aan Place des Vosges in Le Marais? 

Wilt u ook genieten van de hele ceremonie rondom de negen nieuwe klokken, klik dan hier.
 
Afbeelding invoegen
 
 
 
 
PS
 
In het najaar van 2013 genoot ik in Almelo van de muzikale klanken van de 48 klokken die stadsbeiaardier Frans Haagen liet horen tijdens een carillonconcert.

Afbeelding invoegen